Η εκφραση των Συναισθηματων
(Π. ΚΑΣΣΩΤΑΚΗ-ψΑρουδακη)
Ένα από τα στοιχεία του συναισθήματος που προκύπτουν κατά την ανάλυση της φύσης τους αφορά στις παρατηρήσιμες εκφραστικές μορφές τους, αφού κανονικά εκδηλώνονται με κάποια μορφή εξωτερικών εκφράσεων. Ο τρόπος βέβαια που οι άνθρωποι εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους μπορεί να διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό, η διαμόρφωση του οποίου σχετίζεται με τα κοινωνικά και ηθικά κριτήρια που ισχύουν και μεταβιβάζονται κατ΄ αρχήν από την οικογένεια με τις έμμεσες πρακτικές κοινωνικοποίησης της μητέρας. Οι Γιαπωνέζοι π.χ. δεν αφήνουν τα συναισθήματά τους να φανούν στο πρόσωπο και πολύ σπάνια εκφράζουν αρνητικά συναισθήματα (λύπη, θυμός) οι Ιταλοί χρησιμοποιούν πολύ τις χειρονομίες και οι Άραβες πλησιάζουν πολύ το συνομιλητή τους σε σχέση με του Ευρωπαίους.
Πολλές φορές οι άνθρωποι προσπαθούν να ελέγξουν την έκφραση των συναισθημάτων τους, ιδιαίτερα , όταν αυτό είναι αρνητικό ώστε να μη γίνουν αντιληπτά, όμως οι ΄΄ διαρροές της αλήθειας΄΄ , όπως η ένταση των μυών, ο τρόμος των χεριών, η αστάθεια της φωνής, το κιτρίνισμα του προσώπου, ο υπερβολικός ιδρώτας που εμφανίζονται παρά τη θέλησή τους αποκαλύπτουν τα αληθινά τους συναισθήματα . Τα συναισθήματα μπορεί να εκφράζονται με λόγια, μη λεκτικά ή παραγλωσσικά (μέσω μη λεκτικών στοιχείων του λόγου). Ο Paul Ekman και άλλοι (1972) αναφέρουν μετά από έρευνες ότι επτά κύρια συναισθήματα εκφράζονται στο πρόσωπο και μπορούν σχετικά εύκολα να αναγνωριστούν από τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων. Τα συναισθήματα αυτά είναι η χαρά, η έκπληξη, ο φόβος, η λύπη, ο θυμός, η αηδία και το ενδιαφέρον. |
Μη λεκτικά
Εκφράσεις του προσώπου Το πρόσωπο, όπως λέει και ο λαός, είναι ΄΄ο καθρέπτης της ψυχής, είναι το μέρος του ανθρώπινου σώματος που δείχνει καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο μέρος την ψυχική και συναισθηματική κατάσταση του ατόμου. Η χαρά εκφράζεται κυρίως με την παρουσία του χαμόγελου, εκτός αν αυτό δείχνει ειρωνεία ή επιθετικότητα. Η λύπη εκδηλώνεται με κλίση των άκρων του στόματος προς τα κάτω αλλά και γενικότερα όλων των χαρακτηριστικών του προσώπου. Η μεγάλη θλίψη (οδύνη) με δάκρυα τρέμουλο των χειλιών και προσπάθεια να κρύψουμε το πρόσωπο μέσα στα χέρια. Η έκπληξη εκφράζεται με σήκωμα των φρυδιών κάτι που βοηθά στο να αποκτήσουμε ευρύτερη οπτική ακτίνα και αφήνει να πέσει περισσότερο φως στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού, ενώ η αηδία με το σούφρωμα της μύτης και το στράβωμα του πάνω χείλους, προς τα πλάγια. Ο θυμός εκδηλώνεται με χαμηλωμένα φρύδια σφίξιμο ή τρίξιμο των δοντιών και επίμονο κάρφωμα με τα μάτια. Ο μεγάλος θυμός κάνει τον άνθρωπο να αλλάζει χρώμα στο πρόσωπο (κοκκίνισμα ή αποχρωματισμός). Ο φόβος εκδηλώνεται με πολύ ανοικτά μάτια και στόμα και αποχρωματισμό του προσώπου. ΄΄ Η τεχνική βαθμολόγησης του συναισθήματος στο πρόσωπο΄΄ (FAST) είναι μια τεχνική που επεξεργάστηκαν οι Ekman, Friesen & Tomkins (1971) και σύμφωνα με αυτήν βαθμολογούνται τρεις διαφορετικές περιοχές του προσώπου (κάτω, μεσαίο και άνω μέρος) και κάθε μία από αυτές ευθύνεται για την κωδικοποίηση μιας τουλάχιστον πρωτογενούς έκφρασης. Η έκπληξη π.χ. εκφράζεται κυρίως στην άνω περιοχή του προσώπου (μέτωπο), ενώ η χαρά στη μεσαία (μάτια), και στην κάτω (στόμα) και ο φόβος στη μεσαία (μάτια). Διάφορες έρευνες έχουν δείξει τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσονται οι εκφράσεις του προσώπου που εκδηλώνουν τα συναισθήματα. Στους 4 μήνες παρουσιάζονται το γέλιο, το ενδιαφέρον, η θλίψη, η έκπληξη, ενώ ο φόβος εκφράζεται στους 6 μήνες ηλικία κατά την οποία τα περισσότερα υγιή βρέφη εκφράζουν όλα σχεδόν τα συναισθήματα κυρίως λόγω του ότι έχουν ωριμάσει οι μηχανισμοί που υπάρχουν εκ γενετής στον άνθρωπο. Αργότερα τα παιδιά μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τους κοινωνικούς κανόνες έκφρασης των συναισθημάτων που ανταποκρίνονται στο πολιτισμικό τους πλαίσιο . |
Μη λεκτικά
Βλέμμα Το βλέμμα αποτελεί, σύμφωνα με την άποψη του Argyle, ένα από τα πιο σημαντικά μέσα που έχουν σχέση με την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων διότι μπορεί να προκαλεί έντονες συναισθηματικές διεγέρσεις, μεταφέροντας χωρίς λόγο πολλά θετικά ή αρνητικά συναισθήματα. Οι άνθρωποι δίνουν μεγάλη σημασία στα μάτια των συνανθρώπων τους, προσέχουν τις εκφράσεις τους και προσπαθούν να μαντέψουν από αυτό την ψυχική και συναισθηματική τους κατάσταση. Τα αποτελέσματα πολλών ερευνών έδειξαν ότι ΄΄ η συχνή και μεγάλης διάρκειας οπτική επαφή, η οποία συνοδεύεται από χαλαρή έκφραση στο πρόσωπο, έχει πάντα θετικά αποτελέσματα, επειδή ερμηνεύεται ως συμπάθεια έλξη και πρόσκληση για αλληλεπίδραση΄΄. Άλλοι ερευνητές υποστήριξαν ότι οι άνθρωποι που αποφεύγουν το βλέμμα των άλλων και δεν του κοιτάζουν στα μάτια κρύβουν δυνατά συναισθήματα θλίψης και ο Izard (1977) ότι κρύβουν ντροπή και ενοχές. Σημαντικό στοιχείο του βλέμματος αποτελεί η έκφραση των ματιών, η οποία καθορίζεται κυρίως από το άνοιγμά τους. Όταν ο άνθρωπος φοβάται ή αισθάνεται έκπληξη ανοίγει πολύ τα μάτια του, όταν είναι θυμωμένος ΄΄καρφώνει΄΄ τα ορθάνοικτα μάτια του για πολύ χρόνο στον αντίπαλό του. Ένα άλλο εκφραστικό στοιχείο του βλέμματος την οποία συνήθως οι άνθρωποι αγνοούν έχει να κάνει με την κόρη του ματιού. Η κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται το βλέμμα, όταν διακόπτεται η οπτική επαφή μπορεί να δώσει πληροφορίες για τα συναισθήματα του ατόμου, το χαρούμενο και αισιόδοξο άτομο κοιτάζει αγέρωχα προς τα πάνω, ενώ το θλιμμένο προς τα κάτω. Τέλος, η συχνότητα με την οποία οι άνθρωποι ανοιγοκλείνουν τα μάτια είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο του βλέμματος που προδίδει τη συναισθηματική τους κατάσταση, το συχνό ανοιγόκλειμα φανερώνει μεγάλο άγχος. Μπορούμε να πούμε ότι οι άνθρωποι με καλή συναισθηματική διάθεση κοιτάζουν τους άλλους στο πρόσωπο πιο πολύ από εκείνους που είναι αγχώδεις, νευρικοί και καταθλιπτικοί. |
Μη λεκτικά
Στάσεις και κινήσεις του σώματος Όπως αναφέραμε παραπάνω το πρόσωπο είναι εκείνο που αντανακλά και εκφράζει τα συναισθήματα του ανθρώπου, όμως επειδή πολλές φορές επιχειρείται απόκρυψη των συναισθημάτων με τον έλεγχο των εκφράσεων του προσώπου, τα αληθινά αισθήματα εκφράζονται με τις κινήσεις του σώματος οι οποίες ελέγχονται πιο δύσκολα από ότι οι εκφράσεις του προσώπου. Όταν π.χ. κάποιος προσπαθεί να κρύψει κάποιο συναίσθημα τα άκρα του σώματος (δάκτυλα-πατούσες) κινούνται νευρικά και χωρίς έλεγχο και αποκαλύπτουν έτσι την προσπάθεια παραπλάνησης (διαρροή αλήθειας). Κατά τον Argyle (1978) οι στάσεις του σώματος και οι χειρονομίες εκτός των άλλων που φανερώνουν, αντανακλούν και τη συγκινησιακή κατάσταση του ατόμου. Η θέση των χεριών δίνει πληροφορίες για το πώς αισθάνεται κάποιος. Τα σφιχτά σταυρωμένα χέρια μπροστά στο στήθος ή στην κοιλιά συχνά δείχνουν απόρριψη, τα ανοιχτά που απλώνονται προς τα εμπρός αποδοχή ή πρόσκληση, όταν ακουμπούν στους γοφούς φανερώνουν αρνητικά ή επιθετικά συναισθήματα . Η θλίψη, η αγωνία και το άγχος εκφράζονται επίσης στις στάσεις των ανθρώπων που τα βιώνουν, είναι χαρακτηριστική η άτονη, αδιάφορη και νωθρή στάση και το σκυμμένο προς τα κάτω σώμα των καταθλιπτικών. Μια κατηγορία κινήσεων, οι οποίες κατευθύνονται προς τα έξω, και μπορεί να εκφράζουν τα συναισθήματα το ατόμου είναι οι χειρονομίες. Ο Argyle (1988) περιγράφει κάποιες χειρονομίες που έχουν οικουμενικό χαρακτήρα, η σφιγμένη γροθιά που κινείται φανερώνει θυμό, το χειροκρότημα ευχαρίστηση, το τρίψιμο της κοιλιάς πείνα. Συνεπώς, αν και οι χειρονομίες (τρέμουλο) που εκφράζουν έντονες συγκινήσεις (άγχος, φόβος) προκαλούνται από το αυτόνομο σύστημα και είναι κοινές για όλους τους ανθρώπους, όμως οι περισσότερες χειρονομίες είναι επίκτητες και διδάσκονται από τους φορείς που ασκούν την αγωγή. Γι αυτό η ίδια χειρονομία μπορεί να έχει εντελώς διαφορετική σημασία σε ένα πολιτισμό από ότι σε άλλο. (Οι βιβλιογραφικές αναφορές στη βιβλιογραφία) |